بی بی منجمه نیشابوری

بی بی منجمه، بانوی اخترشناس ایرانی، در اواخر قرن ششم در نیشابور متولد شد. پدرش کمال الدین سمنانی، رئیس شافعیان نیشابور و مادرش نواده محمد بن یحیی، فقیه و عالم بزرگ خراسان بود. چنین زمینه ای به علاوه محیط خانه پدر که محل آمد و رفت عالمان و حکیمان بود. بی گمان، تأثیر به سزایی بر پرورش شخصیت و روح علمی او داشت. شواهد نشان می دهد که وی از ابتدای جوانی بر احکام نجوم تسلط داشته است. تبحرش در این رشته، جلال الدین خوارزمشاه را بر آن داشت تا او را به خدمت در دربار خویش فرا خواند بی بی که به تعبیر فرزندش «سهم الغیب » در طالع داشت(1)، با احکام درستی که صادر کرد. موفق شد مقام و منزلتی در دربار شاه به دست آورد و منجم مورد اعتماد او شود.
بی بی با شوهرش مجدالدین محمد، منشی دربار، سالیان دراز در دربار خوارزمشاهیان به سر برد. (2). به دلیل اهمیتی که سلاطین آن روزگار برای احکام نجوم قائل بودند و تصوری که از تأثیر آن بر سرنوشت خود و جنگ هایشان در ذهن داشتند. در غالب لشکرکشی ها، بی بی منجمه سلطان جلال الدین را همراهی می کرد در سال 626، هنگامی که جلال الدین شهر اخلاط (یا خلاط) در ساحل دریاچه وان در بخش علیای رود دجله (3) را به محاصره درآورده بود(4). سفیری از جانب علاءالدین کی قباد، از دودمان سلجوقیان روم که حکومت آسیای صغیر را در دست داشت، به رسالت نزد خوارزمشاه آمد. در بازگشت وی علاء الدین را از مهارت بسیار بی بی در نجوم و قدر و منزلت وی نزد سلطان جلال الدین آگاه کرد. (5). پس از ناکامی های پی در پی جلال الدین و پایان گرفتن کار او، بی بی و خانواده اش به دمشق رفتند. و به دربار سلطان ایوبی مظفرالدین ابوالفتح موسی ملقب به الملک الاشرف (6) راه یافتند. سلطان ایوبی آنها را به گرمی پذیرا شد و احترام بسیار کرد. چون علاءالدین از حضور بی بی منجمه در درباره الملک الاشرف اطلاع یافت. قاصدی فرستاد و از سلطان ایوبی درخواست کرد تا رخصت دهد که بی بی و خانواده اش به قونیه بروند(7). هنگامی که بی بی در جنگ میان علاء الدین و الملک الاشرف به درستی پیش بینی کرد که در روز و ساعتی خاص سپاهیان سلجوقی بر دشمن پیروز خواهند شد. اعتقاد وارادت سلطان به بی بی منتشر شد و در جهت برآورده ساختن آرزوی وی، بالاترین منصب دیوانی، یعنی ریاست دارالانشای دربار را به همسرش سپرد و او را لقب امیری بخشید. از آن پس، مجدالدین از مقربان خاص دربار شد و پیوسته در سفر و حضر همراه سلطان بود(8) بی بی در سال 679 درگذشت.
پسر بی بی منجمه، ناصر الدین حسین، معروف به این بی بی نیز، در شمار بزرگان دربار سلجوقیان روم درآمد و چون پدر منصب امیری یافت. ابن بی بی، کتابی به فارسی با عنوان الاوامر العلائیه فی الامور العلائیه ی معروف به تاریخ ابن بی بی نوشته است که مهمترین اثر درباره تاریخ سلجوقیان روم است. بیشتر اطلاعاتی که از زندگی بی بی در دست است، از این کتاب برگرفته شده است.

1. ابن بی بی، ص 196.
2. همان، مقدمه مشکور، ص هژده.
3. لسترنج، ص 197، و نقشه ش 3.
4. ابن اثیر، ج 12، ص 487 و اشاراتی در منابع دیگر از جمله حمدالله مستوفی ص 499.
5. اقبال آشتیانی، ص 528، ابن بی بی، ص 196.
6. حک: 626- 634.
7. د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «ابن بی بی»
8. ابن بی بی، ص 196- 197.

1. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت 1399- 1979/1402 - 1982.
2. ابن بی بی، اخبار سلاجقه ی روم، چاپ محمد جواد مشکور، تهران 1350 ش:
3. عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران 1364 ش.
4. حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1362 ش.
5. گی لسترنج جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران.
منبع: نشریه لذت فیزیک، شماره 24